• Anasayfa
  • Favorilere Ekle
  • Site Haritası
Aşka Dair
Kitaplar
Hikayeler
Kendime Düşünceler
Fotoğraflar
Videolar
İletişim
Site Haritası
Ziyaret Bilgileri
Aktif Ziyaretçi9
Bugün Toplam422
Toplam Ziyaret2891296

09 Eylül 1922, İzmir’in Kurtuluşu ve Ötesi


09 Eylül 1922, İzmir’in Kurtuluşu ve Ötesi

09 Eylül 2020

26 Ağustos 1922 günü başlayan Büyük taarruz neticesinde 30 Ağustos sabahı başlayan Başkomutanlık Meydan Savaşı sonunda Yunan işgal ordusunun beş tümeni tutsak alınıp yok ediliyor. Ardından Başkomutan Mustafa Kemal’in verdiği; “Ordular ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri” komutuyla Kuvayı Milliye Ordusu İzmir’e doğru ilerliyor… 9 Eylül 1922’de Türk birlikleri İzmir’e giriyor. İzmir 3 yıl 4 ay sonra Yunan işgalinden kurtarılıyor…

İşte bu sene bu kurtuluşun 99. yılı oluyor…

Bugünü anlatan tabii ki çok yazar, çok eser var. Ancak ben bu yazarlardan üçünün hatıralarına başvuracağım: Falih Rıfkı Atay, Ruşen Eşref Ünaydın ve Salih Bozok…

Ruşen Eşref Ünaydın

Gazeteci, siyasetçi ve diplomat Ruşen Eşref Ünaydın, 1920 yılında TBMM Hükümeti’nin çağrısı üzerine Ankara’ya gelerek Kurtuluş Savaşı’na katılıyor. Ruşen Eşref Ünaydın, ‘’Atatürk’ü Özleyiş (Hatıralar)’’ (Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001) (Kitabın ilk baskısı Türk Tarih Kurumu tarafından 1957 yılında yapılıyor) kitabında Millî Mücadele içinde zafere kadar Atatürk’ü en geniş hatlarıyla ele aldığı hâtıralarını anlatıyor. (R.E. Ünaydın’ın, ne yazık ki Zafer’den sonraki devreyi kaleme almaya başladığı ikinci bölümü tamamlamaya ömrü yetmiyor.)

Bu kitabında Ruşen Eşref Ünaydın, İzmir’ gidişi şöyle anlatıyor (özetle):

‘’… Yunan’ın ateşe verdiği Kasaba’ya (Turgutlu) varıp burayı ve yanan köyleri geçer. Armutlu’ya gelinir. Burada mola verilir Mustafa Kemal koyu bir güneş gözlüğü taktığı için tanınmaz. Orada bulunan bir ihtiyar, koynundan bir resim çıkarır, bir kaç kere önce resme, sonra Mustafa Kemal’e bakar. Mustafa Kemal gözlüğünü alnına doğru kaldırınca ihtiyar daha yakına yanaşır ve daha dikkatli bakar. Birdenbire yüzünün rengi değişir, her yanı titreyerek, 'Bu sensin, bu!' diye bağırır. Sonra orada bulunanlara dönerek, haykıra haykıra 'Ey ahali koşun, koşun! Bu odur, Kemalimiz geldi' der demez bütün halk otomobile koşar. Kadın, erkek, çocuk, yaşlı kimi toprağı, kimi tekerlekleri öpüyor, kimi Mustafa Kemal’in boynuna, eline sarılıyor kimi otomobili omuzlarında taşımaya çalışıyordu.’’

Mustafa Kemal 9 Eylül 1922 Cumartesi günü karargâhı ile Belkahve’ye varıyor. Bir incir ağacının altında Kadifekale’de şanlı bayrağımızın dalgalandığı İzmir’i uzun uzun seyrediyor. Düşman devletlerinin karma donanması körfezdedir. Hava kararıncaya kadar burada kalıyor.

Geceyi geçirmek için Nif’e (Kemalpaşa) geliniyor. Ruşen Eşref Ünaydın buradaki manzarayı Mustafa Kemal’e atfen kitabında şöyle anlatıyor:

“Seni, bir iki basamak merdivenle ilk katına çıkılan, zaten sanırım o ev sadece bir katlı idi, o evin kapısından içeri girişte, başları beyaz örtülerle sımsıkı sarılı köy kadınları karşıladılar. Yedi sekiz kadın... Gölgeler gibi çekingendiler. Seni o dar girişte görünce, yerlere doğru eğildiler; sarılıp dizlerinden öptüler; başörtülerinin ucu ile ayaklarından tozlar aldılar, bir ikisi o tozları gözlerine sürdüler! Ve onların gözlerinden senin ayakkabılarına yaşlar damladı. Sen onları ağır başla selamladın. Onlar senin önünde el bağladılar, yaşlı gözlerle sana uzun uzun baktılar. Bu el bağlayışlar, bu susuşlar sana bir sonsuz minneti ve hayranlığı bin sözden ne kadar daha iyi anlatıyordu.”

Atatürk; yanında Mareşal Fevzi (Çakmak) Garp Cephesi Komutanı İsmet (İnönü) Paşa Garp Cephesi Kurmay Başkanı Asım (Gündüz) Paşa ve karargâhı ile 10 Eylül 1922 günü İzmir’e giriyor. Burada Fahrettin (Altay) Paşa ile buluşarak doğruca Hükümet Konağına gidiyor. İzmirliler kurtarıcılarını büyük bir törenle, sevinç ve coşkunlukla karşılıyor. İzmir Hükümet Konağı balkonundan, Konak alanını hınca hınç dolduran İzmirlileri, selamlayarak kısa bir konuşma yapıyor:

“Bu zafer milletindir!...”

Falih Rıfkı Atay

Falih Rıfkı Atay ise, milli mücadelenin en önde gelen gazetecilerinden oluyor. Genç gazeteci Falih Rıfkı, Türk ordusunun 9 Eylül 1922 tarihinde İzmir'i kurtarışının ertesi gün vapurla İzmir'e gelip Gazi ile ilk söyleşiyi yapıyor. Gazi ile gazeteci ve milletvekili olarak her konuda yakınlığı ölümüne kadar sürüyor…

Falih Rıfkı Atay, İzmir kurtulduğunda henüz İstanbul’da bulunuyor. İzmir’in kurtuluşu haberini aldığında defterine şöyle not düşüyor: ‘’Ah Mustafa Kemal, Mustafa Kemal, sana ölünceye kadar o günün sevincini ödeyebilmekten başka bir şey düşünmeyeceğim...’’

İzmir’in kurtuluşu haberi kısa sürede tüm yurda yayılıyor. İstanbul büyük bir sevinç yaşıyor. Falih Rıfkı Atay, 10 Eylül 1922 günü basılan Akşam gazetesi için şöyle anlatıyor: “Akşam’ın ilk sayfası için koskoca bir klişe hazırlamıştık: ‘Elhamdülillah, İzmir’e kavuştuk!’ Kapıları açmanın imkânı mı var? Gazeteyi pencereden akıtıyorduk. Alan, yüzüne gözüne sürüyordu.”

Falih Rıfkı Atay’ın 1950'li yıllarda yazdığı ‘‘insan Atatürk'ü’’ anlatan bölümleriyle muhteşem bir eser olan ‘‘Çankaya’’’ adlı kitabında Falih Rıfkı Atay, Mustafa Kemal ile görüşmek üzere İzmir’e gelişlerini de şöyle anlatıyor:

‘’Yakup Kadri ile beraber Paquet Kumpanyası’nın Lamartine vapurundayız. Ta Kadifekale’de Türk bayrağını görünceye kadar İzmir’e çıkıp çıkmayacağımızı bilmiyorduk. Eğer bir gecikme olmuşsa, vapurda kalacaktık… Limanda derin bir sessizlik. Zırhlıları ile kruvazörleri ile torpidoları ile İngiliz donanması orada... Lamartine vapurunun Akdeniz memleketlerine gidecek bütün yolcuları da içlerinden konuşmakta. Bazılarının sözlerini bakışlarından işitiyorum: ‘Zavallı şehir, yine mi Türklerin eline geçti?’ Bir motorla neşeli birkaç Türk subayı geldi. Güvertede Yakup ile benim vesikalarımıza baktılar. İsimlerimizi de tanımış olmalı idiler. Hemen izin verdiler… Rıhtım boyunda kapı eşiklerine çömelen silahlı askerlerle karşılaştık. Yüzleri güneş yanığı, üstleri başları toz içinde, hepsi taze zafer tütüyor. Fakat bir savaştan değil, bir trenden çıkmış gibi sade ve gösterişsiz bir halleri var.’’

Salih Bozok

Salih Bozok, Mustafa Kemal Atatürk'ün Selânik'ten mahalle ve okuldan arkadaşı ve yaşça da akranı oluyor. Mustafa Kemal ile Harbiye’yi aynı yıl bitiriyor. Mustafa Kemal Paşa, Birinci Dünya Savaşında Suriye Cephesi'nde bulunduğu sırada Salih Bey'i "başyâver" görevine tâyin ederek yanına alıyor. Sürekli beraberlikleri böyle başlıyor. Mustafa Kemal Paşa, meclis başkanı iken "Meclis Başkanlığı Yâverliği", Mustafa Kemal Atatürk Cumhurbaşkanı seçildikten sonra da "Cumhurbaşkanlığı Yâveri" olarak görev yapıyor. Atatürk'e en yakın kişi olarak biliniyor.

9 Eylül’de İzmir kurtulmuş ancak İzmir Limanı’nda hala İngiliz ve Fransız savaş gemileri bulunuyor. Bu durum ise çoğu insanda zafer konusunda tereddüt oluşturuyor. Mustafa Kemal’in ise tereddüt konusunda hiç tahammülü bulunmuyor. Mustafa Kemal, limandaki İngiliz donanması komutanı amirale nota göndererek 24 saatte donanmanın karasularımızdan çıkmasını istiyor. Herkes merakla beklerken İngiliz donanması 24 saat dolmadan limandan çıkıp gidiyor.

Bu konuyu Salih Bozok, ‘’Atatürk'ün Yaveri Salih Bozok Anlatıyor’’ (Ataca yayınları, 2019) kitabında şöyle anlatıyor:

‘’Başkumandan, düşmandan kurtardığı İzmir’de geçireceği ilk geceyi yaşıyordu. Zengin bir sofra hazırlandığı halde ufak tefekle karnını doyurdu ve geç vakitlere kadar çalıştı. Ertesi sabah erkenden uyandık. Hafif bir kahvaltıdan sonra vilayet konağına gittik. Vali, İngiliz konsolosuyla konuşuyordu. Biz gelince, ayağa kalktı ve konsolos ile Mustafa Kemal Paşa’yı tanıştırdı. Konsolos iyi Türkçe biliyordu. Paşa, valiye sordu:

-Konu nedir?

Vali anlattı:

-Sayın konsolos, İngiliz tebaası vatandaşlarla Rum ve Ermeni azınlığın güven altında olup olmadığından endişeleniyorlar. Kendilerine herkesin güven altında olduğunu bildirdim.

Mustafa Kemâl Paşa, konsolosun Türkçe bildiğini biliyordu. Buna rağmen kendisine valiyi muhatap aldı:

-Ee, peki daha ne istiyormuş?

Bu soruya konsolos Türkçe cevap verdi:

-Tebaamız için Hükümetinizden yazılı teminat istiyorum.

Mustafa Kemâl Paşa:

-Ne yani, Yunanlılar zamanında siz, tebaanızı daha mı emniyette görüyordunuz?

Konsolos kasılarak:

-Evet, dedi. Yunanlılar buradayken tebaamızı daha emniyette görüyorduk.

-O halde buyurun tebaanız ile birlikte Yunanistan’a gidin efendim.

Konsolos:

-Yani majestelerinin hükümetine savaş mı açıyorsunuz?

Mustafa Kemâl Paşa:

-Siz kiminle neyi konuştuğunuzu biliyor musunuz? Ben, Millet Meclisi'nin Başkanı ve Türk Orduları Başkumandanıyım. Savaş açmaya da barış yapmaya da tam yetkiliyim. Peki, siz kimsiniz? Hükümetiniz adına savaş ve barış görüşmelerini yapmaya yetkili misiniz? Böyle bir yetkiniz varsa görüşelim. Yoksa (eliyle kapıyı gösterdi) buyurunuz dışarıya!

Konsolos, Mustafa Kemâl Paşa’nın son sözü üzerine sapsarı kesildi ve tek kelime söylemeden kapıdan çıktı, gitti.

Mustafa Kemâl Paşa, adamın arkasından Vali’ye döndü:

-Bunlara yüz vermeyin Vali Bey! Bir donanma önünde pısacak, bir blöf karşısında yelkenleri suya indirecek bir devletçik sanıyorlar bizi. Küstahlık derecesine bakın, Barut kokan bir odada adamın sorduğu şeye bak! Savaş halinde değiliz sanki. Bana savaş mı açıyorsunuz, diye soruyor!

Birkaç saat sonra, İngiliz donanma kumandanı hükümet konağının kapısından girerek, Mustafa Kemâl Paşa’nın odasına yöneldi. Nazik fakat öfkeli bir hali vardı. Ruşen Eşref kendisine ne istediğini sordu.

-Başkumandan Mustafa Kemâl Paşa ile görüşmek istiyorum.

Birlikte odaya girdiler, kapı kapandı.

Amiral:

-Çok güç koşullar altında bir savaş kazandınız, sizi asker olarak içtenlikle kutlarım. Çanakkale’deki başarınızın rastlantıya borçlu olmadığınızı kanıtladınız. Büyük bir askerle tanıştığım için memnunum, diyerek övgüler yağdırmaya başladı.

Paşa, bıkkın bir sesle:

-'Bunları geçin amiral. Çok işimiz var. Asıl konuya gelin...' dedi.

Amiral bu tavır karşısında bocalıyarak konuya girdi:

-İzmir’de tebaamız ve sizin azınlıklarınız Ermeniler, Rumlar var. Yeni askeri yönetim altında bu insanların statüsü nedir. Güvende midirler?

Paşa:

-Hiç kuşkunuz olmasın amiral, tebaanız ve azınlıklar Hükümetimizin koruması altındadır. Suç işlemeyenler, kendilerini güvende sayabilirler.

-Peki, suç işleyenler?

Paşa:

-Suç işleyenler sayın amiral, muhtemelen ülkenizde olduğu gibi adaletin huzuruna çıkarılır. Suçlu olanlar cezalarını çeker.

-Fakat Paşa Hazretleri, fevkalade günler geçirdik. Yunan ordusundan cesaret alan Rumlar, şımarıklık yapmış olabilir. Bugün bu insanlar yerli halkın düşmanlığıyla yüz yüzedir. Ermenileri biliyorsunuz büyük bir toplumu göçe zorlandı ve önemli bölümü hayatlarını kaybetti. Bu ruh haliyle Yunan ordusu ile işbirliği yapmış bazı Türklere zor günler geçirtmiş olabilirler. Bunlar, fevkalade günlerin olaylarıdır, bağışlanması, hoş görülmesi gerekir. Eğer bu kişiler halkın husumetine bırakılırsa, bütün dünya aleyhinize kıyameti koparır.

Son cümleye kadar amirali sakince dinleyen Mustafa Kemâl Paşa 'dünyanın koparacağı gürültü' ile tehdit edilince amiralin sözünü kesti:

-Üstünlük pozunuzu derhal bir yana koyunuz. Tehdit etmekten de vazgeçiniz. İngiltere ve müttefiklerin kıyamet koparıp koparmayacağını düşünmem bile. Bunlar memleketin dâhili işleri ve de sizin bu işlere karışmanıza müsaade etmem. Majestelerinin devleti bizim azınlıklarımızla uğraşmaktan vazgeçsin. Kim ki bize saygı beslemez, bizden de saygı beklemeye hakkı olmaz.

Amiralin yüzü bembeyaz oldu.

-İngiliz Hükümetinin tebasını her yerde koruma hakkı devletler hukuku teminatı altındadır. Avrupa devletleriyle birlikte arkaladığımız Rum ve Ermenilerin güven içinde bulundurulmasını sadece rica ettik. Yoksa biz bu güvenliği sağlayacak güçteyiz.

Paşa:

-Arkaladığınız Yunan ordusunun denizde yüzen cesetlerini herhalde görmüş olmalısınız. Ordumuz asayişi sağlamıştır. İzmir limanını donanmanıza kapatıyorum. İsterseniz tebaanızı gemilerinize doldurabilirsiniz. Donanmanızın en kısa zamanda limanı terk etmesini istiyorum.

Sert sözler karşısında amiral ne yapacağını şaşırdı:

-İngiltere’ye savaş mı açıyorsunuz?

Paşa:

-Savaş açmak mı? Siz yoksa Sevr antlaşmasının halen yürürlükte olduğunu mu sanıyorsunuz? Biz onu çoktan yırtıp attık. Karşımda serbestçe oturuşunuzu, sizi konuk saymama borçlusunuz. Fakat nezaketimizi kötüye kullanmanıza müsaade etmem. Şu anda hukuken barış antlaşması yapmamış iki devletiz. Savaş hukuku halen yürürlüktedir. Gemilerinizi derhal karasularımızdan çekmenizi size tekrar ve son defa ihtar ediyorum.

Bir balmumu heykeline döndü amiral. Sert adımlarla girdiği Mustafa Kemâl Paşa’nın odasında oturduğu sandalyede küçüldükçe küçüldü ve sonunda kekeleyerek:

-'Affedersiniz' dedi. Yerlere kadar eğilerek geri geri gidip dışarı çıktı.

İngiliz ve Fransızlar kendi uyruklarını gemilere bindirmeye başladılar. Birkaç saat sonra da sessizce çekilip gittiler.

09 Eylül 1922 ve ötesi

06 Eylül’de Balıkesir kurtarılıyor. 11 Eylül 1922 günü Türk orduları Bursa’ya giriyor. 16 Eylül 1922’de Çeşme’deki son Yunan birlikleri, 18 Eylül 1922’de de Anadolu’daki son Yunan askerleri Erdek’ten çekiliyor… Ekim 1922’de İngiltere'de Lloyd George başbakanlıktan istifa ediyor. Yunan kralı Konstantin tahttan indiriliyor. Yunanistan’da darbe oluyor. Yunan generalleri kurşuna diziliyor…

Ancak İstanbul halen işgal altında bulunuyor. Mustafa Kemal, bir süre sonra Kuvayı Milliye Ordusu’na İstanbul yönünde hareket emri veriyor. Bunun üzerine İstanbul’daki Fransız Yüksek Komiseri General Pelle acele İzmir’e gelerek Mustafa Kemal’in huzuruna çıkıyor: “Ordularınızı durdurunuz, tarafsız bölgeye girmeyiniz” diyor...

Mustafa Kemal’in cevabı kesin oluyor: “Zafer kazanmış ordularımızı daha uzun süre nasıl tutabilirim? Bunun tek yolu vardır. Bir an önce ateşkes yapılmalıdır.”

Hâlbuki o esnada Kuvayı Milliye Ordusu’nun büyük bir bölümü İzmir önlerinde bulunuyor. Kuvayı Milliye Ordusu’nun sadece bir bölümü de İstanbul’a doğru yöneliyor. İşte Mustafa Kemal’in bu kararlı davranışı emperyalistleri Mudanya ateşkes görüşmelerine götürüyor. Sonuçta 11 Ekim 1922 tarihinde Mudanya’da İsmet Paşa başkanlığındaki Türk Heyeti ile Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalanıyor…

Bu Antlaşma, Kurtuluş Savaşının askerî harekât bölümünü bütünüyle bitiriyor. Bundan sonra artık politik görüşmeler dönemi başlıyor. Bu sayede İstanbul ve Doğu Trakya savaşılmadan kurtarılıyor. İzmir’in kurtarılmasından sonra Türk Ordusu İstanbul, Boğazlar ve Doğu Trakya Bölgesine yöneliyor. Doğu Trakya’da hala Yunan, İzmit ve Çanakkale’de İngiliz, İstanbul’da ise İtilaf Devletleri askerleri bulunuyor.

Ardından Lozan görüşmelerine geçiliyor. Görüşmeler Batının kapitülasyonlar için ısrarı ve Musul Sorunu (*) (Musul Sorunu'nun çözüm sürecini konuyu dağıtmamak adına yazımın sonuna alıyorum) yüzünden son derece çetin pazarlıkların sonunda, 24 Temmuz 1923’te bitiriliyor. Lozan barışı ile günümüzde de geçerli Misak-ı Milli sınırları çizilerek Sevr Anlaşması yürürlükten kaldırılıyor ve aynı zamanda da Osmanlının başımıza bela ettiği kapitülasyonlardan bu millet, bu topraklar kurtuluyor…

16 Mart 1920 tarihinde İstanbul’u işgal eden İngiliz birlikleri 06 Ekim 1923 tarihinde İstanbul’dan ayrılıyor. Fatih’in 1453’te aldığı İstanbul’u son Osmanlı Padişahı İngilizlere teslim ediyor, yeniden kurtaran ise Mustafa Kemal Paşa oluyor…

Lozan Barış Anlaşması ile Türkiye bağımsızlığını ve özgürlüğünü kazanınca dünyaya örnek oluyor. Genç Türkiye Cumhuriyeti başta Cezayir, Tunus ve Hindistan başta olmak üzere ulusal kurtuluş savaşlarına örnek ve umut oluyor. Fransız emperyalizmine karşı dövüşen Cezayirli özgürlük savaşçılarının göğsünde artık Mustafa Kemal Paşa’nın fotoğrafları bulunuyor. Tunus ve Cezayir, bağımsızlığını kazandıktan sonra bayraklarında bizimki gibi ay ve yıldıza yer veriyor. Hindistan’ın İngiliz sömürgesi olmaktan kurtuluş yolunu Atatürk’ün yaktığı ateş aydınlatıyor. Hindistan’ı bağımsızlığa kavuşturan Mahatma Gandhi; “Mustafa Kemal İngilizleri yenene kadar Tanrı’yı da İngiliz’in yanında zannediyordum” diyor. Küba’nın, Bolivya’nın İspanyol sömürgeciliğinden kurtulması için yürütülen özgürlük savaşlarında öldürülen Dr. Che Guevera’nın sırt çantasından Mustafa Kemal Paşa’nın Fransızca basılmış ‘’Nutuk’’u çıkıyor. Keza Küba’nın efsane kurucu önderi Fidel Kastro da kurtuluş savaşlarında Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mayıs Samsun stratejisini örnek aldıklarını söylüyor. Emperyalistlerin ve onların yerli işbirlikçilerinin neden Mustafa Kemal Atatürk’ten hazzetmedikleri böyle daha iyi anlaşılıyor. (**)

Sonuç

9 Eylül 1922 tarihi Türk milleti için yepyeni bir sayfanın açılışının tarihidir. 9 Eylül 1922 tarihinde sadece İzmir’in dağlarında değil tüm bir Anadolu’nun dağlarında çiçekler açıyor.

9 Eylül 1922 tarihi, sadece emperyalist işgal güçlerinin püskürtülmesi değil, yeni ve çağdaş Türk toplumuna ve hür ve bağımsız bir dünyaya doğru giden yolun çok önemli bir sınır taşı oluyor.

‘’Milli Mücadeleye destek olmak için canı pahasına savaşan Karakol Cemiyeti'nden Yenibahçeli Şükrü'ye, Hamza Grubu'ndan Yüzbaşı Seyfettin'e, Mim Mim Grubu'ndan Topkapılı Mehmet Cambaz'a selam olsun. İmalat-ı Harbiye'den Eyüp Bey'e, Berzenci Grubu'ndan Ahmet Berzenci'ye, Ferhat Grubu'ndan Mustafa İzzet' selam olsun. Kuva'cı kahramanlar; Yahya Kaptan'a Ali Çetinkaya'ya, Şahin Bey'e, Sütçü İmam'a ve Ahmet Hulusi Efendi'ye selam olsun. Kadınlarımız Ayşe Çavuş'a, Halime Çavuş'a, Asker Saime'ye, Melek Hanım'a, Tayyar Rahime'ye, Kara Fatma'ya ve Gördesli Makbule'ye bin selam olsun. Daha önce Çanakkale'de, Conkbayırı'nda, Kemalyeri'nde ve daha sonra Adana'da, Maraş'ta, Sakarya'da, Urfa'da, Afyon'da, Antep'te ve İzmir'in dağlarında Mustafa Kemal'lere selam olsun, selam olsun, selam olsun….’’

Bu zaferi sağlayan başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere silah arkadaşlarını, şehit ve gazilerimizi rahmet, minnet ve hürmetle anıyorum.

‘’Yaşa Mustafa Kemal Paşa yaşa
Adın yazılacak mücevher taşa’’

Osman AYDOĞAN

Haluk Levent, ''İzmir Marşı'':
https://www.youtube.com/watch?v=7jxuiDKBxg4

(*) Lozan görüşmelerinde Musul Sorunu

Musul konusunda İngiliz notası

Lozan görüşmeleri sırasında Musul (Kerkük, Erbil ve Süleymaniye Musul vilayetine bağlıdır) sorunu konusunda Türkiye karşıtı bir tutum izleyerek Musul'un Türkiye sınırı dışında bırakılmasını barış için şart koşuyor ve bu konuda Türk tarafına bir nota veriyor….

İngiltere'nin Türkiye'ye verdiği nota; ‘’Musul vilayeti, Türkiye'nin sınırı dışında kalmaması halinde hiçbir şekilde barış görüşmelerine devam edilmeyeceği’’ şartını içeriyor. O günkü fiili durumda Musul Vilayeti tamamen İngiliz işgali altında bulunuyordu. Bu notanın kabul edilmemesi halinde tekrar savaş haline dönme durumu ortaya çıkıyordu. Bunun anlamı Mudanya Mütarekesi şartlarının ortadan kalkması anlamına geliyor...

Mudanya Mütarekesi, Ankara Hükumetine çok büyük avantajlar sağlıyordu. İstanbul ve Meriç Nehri'ne kadar Doğu Trakya, savaş olmaksızın Yunan işgali sonlandırılarak Türkiye'ye teslim edilmişti. Ancak İstanbul'da ve Trakya'nın stratejik noktalarında İngiliz ve Fransız askeri varlığı bulunuyordu.

Lozan’da barışın sağlanamaması halinde, Mudanya Mütarekesi yürürlükten kalkıyor ve yeniden savaş durumuna dönülüyordu…

Lozan Barış görüşmeleri Musul sorunu nedeniyle 4 Şubat 1923 tarihinde kesiliyor...

Kesilen Lozan görüşmeleri sonunda TBMM’inde yapılan tartışmalar

İngilizlerin "ya Musul'dan vaz geçersiniz ya da barış antlaşması olmaz" dayatmasına karşı İsmet Paşa, Musul'u kaybetmemek için bir formül geliştiriyor. Bu formüle göre "Musul Meselesi" Lozan Konferansı gündeminden çıkıyor ve bir yıl sonra, İngiltere ve Türkiye arasında ayrı bir anlaşma konusu yapan bir karşı proje hazırlanıyor. İngilizlerle anlaşma olmazsa Birleşmiş Milletlere başvurularak, plebisit öngörülüyor.


Sonra da konu TBMM, gizli oturumunda görüşülüyor. Özellikle muhalif olan "İkinci Grup" milletvekilleri hem hükumete hem de delegeler kuruluna sert eleştirilerde bulunuyor ve hükumet ve delegeler kurulunu "Misak-ı Milli" içerisinde yer alan Musul'u vermekle suçluyor…

İsmet Paşa eleştirileri şu şekilde cevaplıyor:

"...Arazi sorununda işgalimiz altında olmayan bir yeri işgal edebilmemiz yüzde doksan dokuz oraya silahla girilmesine bağlıdır. Boğazlara kadar dayandığımız içindir ki, Edirne'ye kadar olan arazi anlaşma ile boşaltılmıştır. Savaşla girmediğimiz halde, anlaşma ile boşalttırdığımız yalnız burası vardır."

"...Şimdi sizden karar bekliyoruz. Hiçbir bakımdan bizi tatmin etmeyen projeyi olduğu gibi reddederiz, bu elimizdedir. Bir de yeniden barışı aramak yolu vardır. O zaman şunda fedakârlık yapılabilir, şunda yapılamaz diye bir karar vermek gereklidir. Bakanlar Kurulu görüşünü söylemiştir."

Başbakan Rauf Bey Bakanlar Kurulu adına TBMM'de şu açıklamayı yapıyor:

"...Paşa'nın açıklamış olduğu üzere proje incelendikten sonra, tümü kabule değer görülmezse savaş kararı verilecektir. İkisi arasında (İngilizlerin sunduğu proje ile İsmet Paşa'nın hazırladığı karşı proje) çok büyük bir açıklık vardır. Ondan ona geçmeden önce çok düşünmek, incelemek ve mümkün olan her şeyi yapmak gerek kendi vicdanlarımızı gerekse iç ve dışın görüşlerini tatmin edecek bir karar vermek gerekir. Projeleri sunarız. Bunda zorluk ve sizden gizleme söz konusu değildir."

"...Biz savaşı, barış için yapıyoruz. Barışı, savaş için yapmıyoruz... Fakat savaşı yaparken düşünülecek bir nokta vardır: Savaşırsak kâr mı edeceğiz, zarar mı? Savaş ne kadar sürer? Biz de bunları düşündük..."

"...Şimdi yapılacak üç şey vardır: Birincisi, Müttefiklerin verdiği kabulü imkânsız antlaşma metnini atmak. İkincisi, tekrar savaşa girmeden önce elimizdeki projeyi Müttefiklere vererek bir kere daha dünya önünde içeride ve dışarıda vicdanları tatmin etmek. Üçüncüsü, bu projemizin kabul edilmemesi halinde savaşa girmek. Bakanlar Kurulu ikinci düşüncededir. Yani bu projenin bu projenin Müttefiklere verilmesi gerektiği kanısındayız. Projeleri reddederek hemen savaşa girme düşüncesinde değiliz."

İkinci Grup üyelerinin görüşmeyi hem Hükümet hem de Delegeler Kurulu için bir gensoru ve güvenoyuna dönüştürme çabaları üzerine, TBMM Başkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa söz alarak şu konuşmayı yapıyor:

"...Bugün kolaylıkla hepimiz anlayabiliriz ki, Musul'u vermemekte direnirsek savaşa gireriz. Bundan ötürü Musul Sorunu'nu bir yıl içinde halletmek üzere geriye bırakıp barışa geçmek ve savaşı kabul etmemek mümkün müdür? Ve yararlı mıdır? Bunu kolaylıkla akıl terazisine vurabiliriz..."

"...Savaşa girmemek için, Musul Sorunu'nun çözümünü bir yıl sonraya bırakmak, ondan vazgeçmek demek değildir. Belki, onu elde etmek için daha güçlü olabileceğimiz bir zamanı beklemektir. Bugün barış yaparız, bir iki ay sonra Musul Sorunu'nu çözmeye kalkarız. Fakat Musul Sorunu'nu bugün çözmek istersek karşınızda yalnız İngiliz değil, Fransız, İtalyan, Japon ve bütün düşmanlar vardır. Musul'u bugün alacağız dersek, bu mümkündür, ordumuzu yürütürüz, kolaylıkla alırız. Fakat Musul'u alır almaz savaşın biteceği kanısına varamayız... "

Osmaniye Mebusu İhsan Bey'in konuşmasından sonra Mustafa Kemal Paşa tekrar söz alarak şu konuşmayı yapıyor:

"Çok rica ederim arkadaşlar; savaş olursa durum ne olur, ordumuzun kuvveti nedir, hangi kuvvetlerle karşılaşacaktır, gibi konuları burada açıklattırmayınız. Düşmanlar duyarlarsa, belki barış yapmak isterken ters bir sonuçla karşılaşabiliriz. Bence mesele çok basittir. Ortada, bir yıl için kaderinin belirtilmesinin geciktirilmesi gereken Musul Sorunu vardır. Geriye mi bırakalım, savaş mı edelim?..."

Mustafa Kemal Atatürk'ün bu açıklamalarından sonrada da tartışma devam ediyor. İkinci Grup konuyu hükümet ve delegasyon için güvenoyu haline getirme ısrarını sürdürüyor… Başbakan Rauf Bey tekrar kürsüye gelerek şu konuşmayı yapıyor:

"...Delegeler Kurulumuzun kanısı şudur ki, muhakkak Musul'u alacağız düşüncesinde direnirsek, ancak ordu ile almak imkânı vardır. Delegelerimiz Musul'un politik yolla alınmasına imkân olmadığı kanısına varmışlardır. Eğer bir yıl geriye bırakırsak ve bu bir yıl içinde kuvvetle çalışırsak, Musul'u bizim yana geçirme imkânı doğabilecektir. Bugün askerî harekât yapmadan Musul'u almaya imkân yoktur."

"Mudanya Mütarekesi, Lozan Konferansı'nın sonuna kadardır. Bu sonucu kabullenmemek için delegeler kurulumuz buraya dönerek Yüksek Kurulunuzla enine boyuna inceleme ve çözümlemelerde bulunarak bir karar verebilme imkânını aramış ve yapılmasından vazgeçilen görüşmeler için 'kesilme' sözü kullanılmamıştır. Eğer bu söz kullanılmış olsaydı, bugün savaş halindeydik... Bu durumda güya Lozan Konferansı toplantı halindedir, fakat görüşme yapılmamaktadır..." 

Bu açıklamalardan sonra da tartışmalar bitmiyor. Delegelerin değiştirilmesi, hükümetin düşürülmesi vb. gibi öneriler gündeme geliyor. Yapılan oylamada delegelerin değiştirilmesi talebi reddediliyor. Hükümette yeniden güvenoyu alıyor.

Bütün bunlar tartışılırken hiç kimse yeniden savaşa girelim önerisinde bulunmuyor… Çünkü millet yorgun, vatan harap halde bulunuyor…

İkinci tur Lozan görüşmeleri sonucu Musul sorunu

Türkiye'nin girişimi üzerine ikinci tur görüşmeleri 23 Nisan 2023 tarihinde yeniden başlıyor… Musul Sorunu, konferansın gündeminden çıkarılıyor. İngiltere ile Türkiye arasında çözümlenmesi için bir yıl erteleniyor.

Rewanduz Devleti

Bu süreçte Türkiye, Elcezire Cephesini kapatmıyor. Türkiye, Musul vilayetinde İngilizlere karşı isyan eden Şeyh Mahmut Berzenci'nin isyanını organize ediyor…  Daha Lozan görüşmeleri başlamadan büyük bir öngörüyle, ünlü Antep Kahramanı ve gayrinizami savaş ustası milis Yarbay Özdemiroğlu Şefik Bey ve beraberinde; bir binbaşı, altı yüzbaşı, altı üsteğmen, dokuz teğmen, altı zabit vekili ve bir hesap memurunun da yer aldığı seçkin bir gerilla birliği gizlice Irak'a gönderiliyor…

Bizzat Mustafa Kemal Paşa, gönderilen bu gerilla birliğine, çalışmalarını TBMM adına değil, uluslararası konjonktür gereği örtülü bir şekilde kendi adlarına yürütmeleri talimatını veriyor.

Bu konuda, Elcezire Cephesi komutanı Cevat Çobanlı Paşa'ya ve Özdemiroğlu Şefik Bey'e şu emir veriliyor:

"Özdemir Bey’e;

1. Irak’ın idari ve siyasi himayesine benimseyen İngilizlerin söz konusu havalide özel menfaatleri bulunması hasebiyle siyasi vaziyet icabı milli hükümetimizin İngilizlerle herhangi bir konferans münasebetiyle temas ve müzakereye girişmesi muhtemel olduğundan, Özdemir Bey’in yapılmasını üstlendiği beyan olunan vazifeyi özel bir mahiyette ve şahsi bir teşebbüs şeklinde idare etmesi ve harice karşı böyle bir manzara göstermesi şimdilik daha uygun görülmüştür.

2. Faysal'ın (Irak Kralı) Irak’ta hükümet iddia etmekte olmasına ve Misakı Millimize dahil bulunan Musul vilayetinin bir kısmına bilfiil el koyarak, havalide bazı tahriklere ve teşviklere kalkışarak tecavüzü dairesini milli sınırımız dahiline kadar uzatmaya teşebbüs eylemesine karşılık;

Adı geçenin bu fesatçı faaliyetlerini gidermek ve Elcezire’de Misakı Milli sınırımızın ihtiva eylediği işgal altındaki kısımları gasp edenlerin elinden almak maksadıyla, Özdemir Bey’in ekli pusulada gösterilen kadronun başında olmak üzere Elcezire mıntıkasında faaliyete geçmesi tensip edilmiş ve kendisine icap eden talimat verilmiştir.

3. Milis kaymakam rütbesine (Yarbay) sahip bulunan Özdemir Bey’in kendisi ve maiyetini teşkil eden kadro mürettebatı Elcezire Cephesi’ne gizli bir surette ordu icmaline ithal ve o surette iaşeleri, rütbeleri tahsisatı muntazaman temin olunacak ve ödenecektir.

4. Elcezire Cephesi, Özdemir Bey’e maaşından başka üstlendiği vazifenin ehemmiyeti ve kapsamı derecesiyle orantılı bir miktar da örtülü ödenekten icabı kadar aylık tahsisat verecektir.

İşbu tahsisatın miktarı Cephe Kumandanlığı'nın takdirine bırakılmıştır.

5. Bu emir Müdafaai Milliye Vekâleti’ne, Elcezire Cephesi Kumandanlığı’na tebliğ olunmuş ve bir sureti Özdemir Bey’e verilmiştir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan Mustafa Kemal"

Bu emri alan Özdemiroğlu Şefik Bey ve maiyeti, Elcezire Cephesi kumandanı Cevat Çobanlı Paşa'dan gerekli maddi desteği ve talimatları alarak, Kuzey Irak'a geçiyor…

Özdemiroğlu Şefik Bey, Rewanduz'da; bir takım Kürt aşiretlerini de yanına alarak, "Rewanduz Devleti" (!) (tıpkı Batı Trakya Cumhuriyeti ya da Hatay Cumhuriyeti gibi bir geçiş devleti) teşkil ediliyor ve önemli askeri ve siyasi başarılar da sağlanıyor…

Muhtemelen hem Atatürk'ün, hem İnönü'nün hem de Rauf Bey'in üstü örtülü şekilde bir yıl sonra daha güçlü hale gelmekten bekledikleri şey bu örtülü operasyonun başarılı olma beklentisi oluyor…

Fakat başta Şeyh Mahmut Berzenci olmak üzere, Özdemiroğlu Şefik Bey ile beraber olan Kürt aşiretlerinin ikircikli tutumları (zaman zaman İngiliz karşıtı, zaman zaman da İngiliz taraftarı) yüzünden bu örtülü operasyon başarıya ulaşamıyor…

Diğer temaslar

Atatürk'ün Musul vilayetinin Türkiye sınırı içerisinde kalması için gösterdiği çaba sadece Kürtlerin İngilizlere karşı isyanını organize etmekten ibaret bulunmuyor. Bölgede bir başka önemli etnik varlık olan ve Fransız ve İngiliz emperyalistleri tarafından kendi amaçlarını gerçekleştirmek için asker olarak kullandıkları Asuriler (Aramiler, Süryaniler, kadim Hristiyan halk) ile de temas ediliyor… Mustafa Kemal, bu halka, Tevfik Rüştü Aras aracılığıyla el uzatarak Musul Meselesini desteklemeleri karşılığında yaşamaları için özerk bir bölge vermeyi teklif ediyor…

Bu teması Asurilerin lideri Malik Kamber hatıralarında anlatıyor. Fransız ve İngiliz emperyalistleri tarafından her yerde savaştırıldıktan ve binlerce yıldır beraber yaşadıkları halklara düşman edilerek, birlikte yaşayamaz hale getirilip vatansız bırakıldıktan sonra, yüzüstü bırakılan Asurilerin lideri Malik Kamber hatıratında şu ifadeyi kullanıyor: "Keşke Mustafa Kemal'in Musul Meselesinde Türkiye'yi destekleme karşılığında özerk bir bölge verilmesi teklifini kabul etseydim…"


Sonuç

Lozan konferansında Musul konusunun İngiltere ve Türkiye arasında ikili görüşmeler ile halledilmesi, bu gerçekleşmezse de konunun Milletler Cemiyetine  götürülmesine karar verilmişti. 19 Mayıs 1924'te İstanbul'da yapılan görüşmelerde sonuç alınamıyor ve İngiltere meseleyi 6 Ağustos 1924'te Milletler Cemiyetine götürüyor…

Bu süreçte Şeyh Sait ayaklanması, İngiliz işgal güçlerinin Kuzey Irak’ta sıkıyönetim ilan ettiği, subay izinlerini kaldırdığı, birliklerini Musul’a taşıdıkları günlerde ortaya çıkıyor… Çok güçlü bir İngiliz Donanması da Basra'ya hareket ediyor. Şeyh Sait İsyanı'nın bastırılması ile uğraşan Türkiye, yeni bir cephe açabilecek durumda bulunmuyor. Milletler Cemiyeti de Musul'un İngiliz Manda yönetiminde kalmasına karar veriyor. 5 Ağustos 1926 tarihinde Ankara'da imzalanan bir anlaşma ile Musul Vilayeti, İngiliz manda yönetimine bırakılıyor…

(**) Emperyalizmin yanında yer alan Türkiye

Tabii ki dünyada emperyalizme karşı ilk bağımsızlık mücadelesi vermiş bir Cumhuriyetin Mustafa Kemal Atatürk’ten sonra emperyalizmin yanında yer alması tarihi bir tezat teşkil ediyor.

Türkiye; Mısır’ın Süveyş Kanalını millileştirmesi üzerine, İngiltere ve Fransa’nın Mısır’a müdahalesinde, Tunus, Fas ve Cezayir’in bağımsızlık mücadelesinde Birleşmiş Milletlerde verdiği oylarla emperyalist Fransa’nın yanında yer alıyor…  

Yine Türkiye; 13 Aralık 1952’de Birleşmiş Milletlerde Araplar Tunus olayları sebebiyle sömürgeci Fransa’nın kınanmasını istedikleri zaman, teklifin reddi için sömürgeci Fransa lehinde oy kullanıyor…

Yine Türkiye; özellikle Cezayir’in bağımsızlık savaşı döneminde bağımsızlık savaşı veren Cezayir’e karşı sömürgeci Fransa’yı destekliyor…

Keza Türkiye; ABD emperyalizminin emrinde Kore’ye asker gönderiyor…  

Yine Türkiye; günümüzde ise ABD emperyalizminin Afganistan, Irak, Suriye ve Libya’ya saldırılarında ABD’nin yanında yer alıyor…

Mustafa Kemal Atatürk’ün; “Özgürlük ve bağımsızlık benim karakterimdir” muhteşem sözünü ne kendisinden sonraki ne de şimdiki yöneticiler anlayamıyor. Zaten bu sözü kulluktan yurttaşlığa geçemeyen kimsenin de anlama imkân ve ihtimali bulunmuyor…



Yorumlar - Yorum Yaz