Salomé

23 Ekim 2016

Bugün için Filistin’de yine kan ve gözyaşı var… Ben bu sayfada bu kan ve gözyaşının bugününü de anlattım ama geçmişini de anlatmak için teeee üç bin yıl geriye gittim… Üç bin yıl geriden ‘’Buhtunnasır’’i anlattım… Sonra da yine bir daha teeee üç bin yıl geriye giderek bir ‘'femme fatale’' (baştan çıkaran kadın) hikâyesi olan ‘’Samson ve Delilah’’ı anlattım…Çünkü Goethe; ‘’üç bin yıllık geçmişin hesabını yapmayan insan günü birlik yaşayan insandır’’ derdi.

Bu kan ve gözyaşının dününü anlatmak için bu sefer de iki bin yıl geriye giderek yine Filistin’i ve bir başka ‘'femme fatale’' hikâyesini anlatmak istiyorum… Hep tarihe yönelerek, hem de üç bin yıl, iki bin yıl geriye giderek anlatıyorum, çünkü bu coğrafyanın genetik kodlarını bilmez isek eğer günümüzü de anlayamayız…

Hazırsanız eğer başlayalım iki bin yıllık bir geçmişe doğru yolculuğa…

Salomé

Bu yolculuğa bizi İrlandalı oyun yazarı, romancı ve şair Oscar Wilde (1854-1900)’ın ‘’Salomé’’ (İmge Kitapevi, 2014) isimli oyunu götürecek…

Oscar Wilde bu ‘’Salomé’’ isimli oyununu; Marcus (Marcos) ve Matta İncillerindeki bir hikâyeden ve bu hikâyenin üzerine yapılan Gustave Flaubert’in ''Hérodias'' (Gugukkuşu Yayınları, 2013) ve Stéphane Mallarmé’nin ''Hérodiade'' isimli eserlerinden, Heinrich Heine’nin ''Atta Troll'' adlı şiirinden ve Gustave Moreau’nun ''L’Apparition'' adlı tablosundan esinlenerek yazar... Kutsal Kitap içinde anlatılan bir ‘'femme fatale’'in, ölüm fermanları verdirtecek kadar baştan çıkarıcı, ölüm fermanları isteyecek kadar ihtiraslı bir Doğu prensesinin tehlikeli, günahkâr ve dramatik öyküsüne Wilde’ın kayıtsız kalması imkânsızdır. 

Salomé “femme fatale” yani baştan çıkaran kadın karakterini işleyen bir oyun olduğundan döneminde müstehcen bulunarak ahlaki sebeplerle yasaklanır ve bu nedenle 1893’te yazılan eser ancak 1907’de seyirciyle buluşabilir. Alman besteci Richard Strauss da daha sonra Wilde’nin Salomé oyununu bir perdelik “müzikli dram” yapısında bir opera haline getirir. Wilde’ın “Salomé”si 1923, 1953 ve 2011 yıllarında da beyazperdeye uyarlanır.  

İki bin yıl önceki Filistin'de geçen bir hikâye

Hikâye Roma İmparatorluğu altındaki Filistin ve İsrail’de Galile (Celile) Kralı Hirodes, üvey kızı Salomé, Kâhin Yahya ve diğer karakterler arasında geçer. Oyun Salomé'nin ihtiras yüzünden yavaş yavaş insani duygularını kaybederek canavarlaşmasını anlatır.

Galile’de, daha İsa’nın adı duyulmadan önce herkese onun geleceğini haber veren bir kişi vardır. Bu kişi "Mesih geliyor ve hepinizi kurtaracak" diyerek buna inananları vaftiz eder. Bu kişi dinler tarihine "Vaftizci Yahya" diye geçen çok ünlü bir kişidir.

Vaftizci Yahya, doğduğunda da Hz. İsa'yı da Erden (Şeria) nehrinde vaftiz eder.

Bu sırada Galile (Celile) Kralı Hirodes, üvey erkek kardeşi Herod Filipus'u öldürerek karısı Hirodias ile evlenmek ister. Vaftizci Yahya ise Kral Hirodes'e "Kardeşinin karısını almak sana caiz değildir" diyerek bu arzusuna karşı çıkar. Kral buna rağmen öldürttüğü üvey kardeşinin karısıyla evlenir. Kralın evlendiği kadının ‘’Salomé’’ adlı çok güzel bir kızı vardır.

Kral, Vaftizci Yahya’nın  bu evliliğe karşı olması ve karısını aşağılayıcı söylemlerinden ve de halkı kışkırtmasından korktuğu için Vaftizci Yahya’yı zindana attırır. Fakat kutsal ve değerli bir adam olduğunu düşündüğü için onu öldürtmez. Karısı Hirodias ise Yahya'ya içten içe kin duyar.

Günlerden bir gün Kralın karısının ilk kocasından olan kızı Salomé, kraldan habersiz zindanda Vaftizci Yahya’yı görmeye gider. Salomé Vaftizci Yahya’yı gördüğü an ona âşık olur.

Salomé Vaftizci Yahya’ya şunları söyler: ‘’Senin bedenine âşığım Yahya! Bedenin tırpancıların hiç biçmediği bir zambak tarlası kadar beyaz. Bedenin Judaea (Yahuda, günümüzde Batı Şeria'nın bir parçası olan dağlık bölge)’nın dağlarında yatan ve vadilere dökülen karlar gibi beyaz. Arap Kraliçesi’nin bahçesindeki güller bile senin bedenin kadar beyaz değildir. Ne Arap Kraliçesi’nin bahçesinin gülleri ne de Arap Kraliçesi’nin baharat bahçesi; ne yaprakların üstünde parlayan gün ışığının ayakları ne de denizin gönlünde yatan ayın yüreği; dünyada senin bedenin kadar beyaz başka hiçbir şey yoktur. Bedenine dokunmama izin ver.” 

Vaftizci Yahya ise ona hiç karşılık vermez. "Dışarı Babil’in kızı. Tanrı’nın seçilmiş kuluna sakın yaklaşma" diye bağırır ve onu kovar. Salomé ise onu şiddetle arzulamaktadır. "Bırak, hiç olmazsa bir kere dudağını öpeyim" der. Yahya aynı öfkeyle cevap verir: "Asla; Sodom (Lût kavmiyle birlikte helâk edilen beş şehirden birisi)’un kızı; asla..." İstediği erkeği öpemeyen Salomé, reddedilmenin verdiği hınçla ve öfkeyle oradan ayrılır.

Kralın da üvey kızı Salomé’ye zaafı vardır. Bir saray eğlencesinde Salomé’nin dans etmesini ister. Kral Salomé'ye "dile benden ne dilersen, sana vereceğim" der. Hatta "benden ne dilersen, ülkemin yarısına kadar sana vereceğim" diye de yemin eder.  Salomé ne diyeceğini bilemez ve gidip annesine danışır. Sonra Salomé, daha sonra söyleyeceği bir dileğinin yerine getirilmesi şartı ile dansa razı olur. Kral söz verir. Salomé üzerindeki yedi tüllü elbise ile dansa başlar. (The Dance of the Seven Veils). Tülleri teker teker çıkarır. Son tül çıkarıldığında dans biter. Kral mest olmuştur. Çünkü Salomé insanlık tarihinin en güzel striptizini yapmıştır.

Kral bir süre bu muhteşem genç kızı seyreder ve "dile benden ne dilersen" der. Derin ve meraklı bir sessizlik salona iner. Gözler Salomé’ye döner.  Salomé iktidarının doruğa ulaştığı bu anı büyük bir hazla uzatır. Salondan çıt çıkmamaktadır. Annesine bakar. Misafirleri küçümseyen gözlerle süzer. Etrafındakilere böcek muamelesi yapan gözler, sonunda aynı umursamazlık ve emin ifadeyle krala döner: "Bana gümüş bir tepside Vaftizci Yahya’nın başını getirin..."

Salomé'nin bu cevabı Richard Strauss'un ayni isimli bir perdelik operasında Wiener Staatsoper'in salonunu çın çın çınlatır: "Ich will den Kopf des Jochanaan." (Yahya’nın başını istiyorum) 

Kral korkar, çok direnir, bir din adamının başını almayı istemez. Ancak şehvetin esir aldığı kralın yapabileceği bir şey kalmamıştır. Emir verilir.  Vaftizci Yahya’nın kanlı başı gümüş bir tepsi içinde getirilip Salomé’nin önüne konur.

Salomé, kendisini reddeden erkeğin başını eline alır ve onunla konuşmaya başlar: "Dalgalar da, seller de söndüremez ihtiras denilen ateşi...” Ve kesik başa bakarak devam eder Salomé; ’’Bir prensestim, beni aşağıladın. İffetliydim, damarlarımı ateşe verdin. Aşkın gizemi, ölümün gizeminden daha büyük."

Sonra oradakilerin hayret dolu bakışlarına hiç aldırmadan, kendisini reddeden erkeğin kesik başını kendine doğru çeker ve ağzından öper. İntikam sahnesi Salomé'nin şu cümleleriyle biter:

"Ah! Öptüm ağzını Yahya, senin ağzını öptüm. Acı bir tat vardı dudaklarında. Kan tadı mıydı? Hayır; ama belki aşkın tadıydı... Aşkın acı bir tadı olduğunu söylerler... Ama ne önemi var? Ne fark eder? Senin ağzını öptüm Yahya, ağzını öptüm."

Kral verdiği sözden pişman olmuştur. Salomé’nin kesik başı öpmesi onu iğrendirmiştir. Kral Salomé’nin de kafasının kesilmesini emreder.

Halbuki ‘’Salomé’’ İbranice ‘’barışçıl’’ anlamına gelen bir sözcüktü. Arapça ''selam'' sözcüğünün kökeni de buradan gelir...

Eserdeki hikâye bu kadar.

Salomé’nin hikâyesini Oscar Wilde’nin dışında Avustralyalı yazar Toni Bentley "Salomé’nin Kız Kardeşleri" (Agora Kitaplığı, 2006) isimli eserinde daha detaylı anlatır.

İhtiras

Bu hikâye bize pek çok insanın sonunu ihtiras, tutku ya da saplantılarının getirdiğini anlatmaktadır. Çünkü ihtiras tehlikelidir, içinde vicdan barındırmaz. İhtiraslıların haset duygusu da güçlüdür. Evlerden ırak bir duygudur ihtiras; yıkıcıdır, tahrip edicidir, öldürücüdür. İhtiras, doymak bilmez bir canavardır. İhtiras bir kere adamın yakasına yapıştı mı, mantık ağlayarak ve tehlikeyi haber vererek onu terk eder... İhtirasları alt etmek, silah gücüyle tüm dünyayı hüküm altına almaktan daha zor, daha çetindir.

İşte bu nedenle Salomé, Yahya’nın kesik başı tepsi içinde kendine sunulduğunda aslında tarihi bir tespiti söylüyordu: “Dalgalar da, seller de söndüremez ihtiras denilen ateşi...” Ancak ihtirasın sonunun tehlikeli olduğunu bir tek muhterisler bilmezler...

Harese

Bir de genellikle Ortadoğu'ya özgü bu ihtirası Zülfü Livaneli “Huzursuzluk” (Doğan Kitap, 2017) isimli romanında anlatır. Kendi hırsıyla, ülkenin yaralarıyla, kanıyla sarhoş olanların anlatıldığı bu romanda şöyle bir diyalog geçer:

“Harese nedir, bilir misin oğlum? Arapça eski bir kelimedir. Bildiğin o hırs, haris, ihtiras, muhteris sözleri buradan türemiştir. Harese şudur evladım: Develere çöl gemileri derler bilirsin, bu mübarek hayvan üç hafta yemeden içmeden, aç susuz çölde yürür de yürür; o kadar dayanıklıdır yani. Ama bunların çölde çok sevdikleri bir diken vardır. Gördükleri yerde o dikeni koparır çiğnemeye başlarlar. Keskin diken devenin ağzında yaralar açar, o yaralardan kan akmaya başlar. Tuzlu kan dikenle karışınca bu tat devenin daha çok hoşuna gider. Böylece yedikçe kanar, kanadıkça yer, bir türlü kendi kanına doyamaz ve engel olunmazsa kan kaybından ölür deve. Bunun adı haresedir. Demin de söyledim, hırs, ihtiras, haris gibi kelimeler buradan gelir. Bütün Ortadoğu’nun âdeti budur oğlum, tarih boyunca birbirini öldürür ama aslında kendini öldürdüğünü anlamaz. Kendi kanının tadından sarhoş olur.” 

Ortadoğu’nun dünü ve bugünü

Tarihte de günümüzde de Ortadoğu böyledir işte… Ortadoğu’da kendi hırsıyla, kendi egolarıyla, ülkenin yaralarıyla, kanıyla sarhoş olan bütün muhterislerin sonu zevkle işledikleri ve gevişledikleri günahları gibi olmuştur. Ancak kendi sonlarını hazırlarken de halklarını da mahvetmişlerdir…

İhtiras, harese, Ortadoğu’nun genetik kodlarından birisidir… Bu çözülmedikçe hiçbir şey çözülmez…

Arz ederim…

Osman AYDOĞAN

İngiliz film müzikleri bestecisi Edward Shearmur’un bestesi eşliğinde; 1987 ve 1994'teki uçak kazalarından İki kere mucizevi şekilde ölümden dönen ancak 2000 yılında genç yaşta (43) ecele yenilen İsrailli şarkıcı, söz yazarı, oyuncu ve kusursuz sesiyle iyi bir mezzo-soprano olan Ofra Haza’nın sesinden Salomé: (Dinlemenizi isterim.. Konuyu bilince müzik daha bir anlamlı!)
https://www.youtube.com/watch?v=pYklwmgeKYs

Bir başka ‘’The Dance of the Seven Veils’’ müziği:
https://www.youtube.com/watch?v=xLmMYlU9Yok

Salomé’nin üzerindeki yedi tüllü elbise ile başlayıp tülleri teker teker çıkardığı dans (The Dance of the Seven Veils) gösteri dünyası da ilgisiz kalmaz. Bu dans değişik şekillerde sahnelenir:
https://www.youtube.com/watch?v=Q0ZEgK3qPSI

Gustave Moreau’nun Salomé'nin hikâyesini anlatan L’Apparition adlı tablosu:

Bir not:

Gerçek ismi "Michelangelo Merisi Caravaggio"  olan ve ismini doğduğu kasabadan alan ve Rönesans'ın ideal güzelliğine, Da Vinci'ye ve tüm Rönesans ustalarına bir başkaldırı hareketi olan Barok sanat akımının ilk büyük sanatçısı, İtalyan ressam Caravaggio (1571 - 1610)’nun da kendi oto portresi olan bir kesik baş tablosu vardır: ‘’Davud ve Golyad’ın Başı’’ Ancak bu tablonun farklı bir hikâyesi vardır ve bu tablonun konusu da Filistin'de geçmesine rağmen anlattığım Vaftizci Yahya’nın hikâyesini anlatmıyor...

Caravaggio, Rönesans'ın aksine insanı tanrısallaştırmaz, tanrıyı insanlaştırır. Bu durum ise kilisenin öfkesini çeker. Meryem Ana'nın ölümünü resmederken, nehirde boğulan gerçek bir kadın cesedini mezarından çıkarıp, model olarak kullanır. Bazı resimlerinde model olarak fahişeleri kullanır ve onları Meryem Ana'ya çevirir. Caravaggio, artık kilise için katlanılmaz hale gelir. Sonunda biri onu mahkemeye verir ve suçlu bulunur. Bu arada da adı birkaç cinayete de karışır.

Caravaggio çözümü Roma’dan kaçmakta bulur… Caravaggio kendisini affettirmek için tablolarında kendi kellesini kendisi alır. Tablolarındaki kesik baş hep Caravaggio'nun kendi yüzüdür... Bu şekilde başına ödül koyan Roma'ya, kendi elleri ile başını teslim etmek ve affedilmek ister..

Sonunda af çıkar. Roma’ya dönerken yolda bir limanda aftan haberleri olmayan askerler tarafından hapse atılır. Roma’ya beraberinde getirmek istediği resimlerini taşıyan gemi onsuz yola devam eder…

Caravaggio yollara düşer, bataklık bir arazide sıtmaya yakalanır. Temmuz sıcağının da etkisi ile havale geçirir. Bir rivayete göre Caravaggio bu nedenle yakınlardaki bir hastanede can verir. (18 Temmuz 1609)

Bir başka rivayate göre ise resimlerini taşıyan gemiye ulaşamadan, yolda askerle bir sorun yaşar orada öldürülür. Bir başka rivayete göre de işlediği cinayetin yakınları tarafından pusuya düşürülerek öldürülmüştür. Bu gün halen nasıl öldüğü bilinmemektedir…

Caravaggio'nun “David ve Goliath’ın Başı” resmi anlattığım Vaftizci Yahya’nın resminden farklıdır. Efsaneye göre, daha bir çocuk olan David, korkunç bir dev olan Goliath’ın Musevilere meydan okumasına tüm cesareti ile karşı durur. Goliath dev olması yetmiyormuş gibi bir de zırhı vardır. David elinde beş taş bir de sapanla Goliath’ın karşısında dikilir. Goliath duruma güler, David ile dalga geçer. David taşı tam alnına isabet ettirip, Goliath’ı öldürür ve başını keser. Cravaggio için otoportre olan bu resmin anlamı ise hem yetenekli ve cesur halini David’in yüzüne, hem de bir saldırıda gaddar ve parçalanmış yüzünün halini Goliath’ın yüzünde resmetmiş olmasıdır.

Caravaggio'nun “David ve Goliath’ın Başı” resmi: